کاربرد کورکومین (Curcumin) در صنعت طیور

مقدمه:

صنعت طیور و آبزیان نقش حیاتی در تامین امنیت غذایی و توسعه اقتصادی در ایران و سراسر جهان ایفا می‌کند. با افزایش جمعیت و تقاضا برای پروتئین حیوانی، تمرکز بر یافتن روش‌های طبیعی و پایدار برای بهبود سلامت، رفاه و بهره‌وری حیوانات در این صنایع رو به افزایش است. در این راستا، توجه ویژه‌ای به استفاده از افزودنی‌های خوراکی طبیعی به جای ترکیبات سنتزی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها معطوف شده است. کورکومین، یک ترکیب پلی‌فنولی طبیعی که از ریزوم گیاه زردچوبه (Curcuma longa) استخراج می‌شود، به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی، ضدمیکروبی و تعدیل‌کننده سیستم ایمنی شناخته شده است و به همین دلیل، پتانسیل کاربرد آن در پرورش دام و طیور و آبزیان مورد توجه قرار گرفته است. هدف از این گزارش، ارائه مروری جامع و مبتنی بر شواهد از تحقیقات علمی منتشر شده در ده سال اخیر (تقریباً 2014-2024) در مورد استفاده از کورکومین و زردچوبه در صنعت طیور و آبزیان است. این گزارش بر تأثیر کورکومین بر عملکرد رشد، وضعیت سلامت، پاسخ‌های ایمنی، مقاومت در برابر بیماری‌ها و استرس، و کیفیت گوشت، تخم‌مرغ و محصولات آبزیان تمرکز خواهد داشت. در نهایت، ساختار این گزارش شامل بخش‌های جداگانه برای کاربردهای کورکومین در صنعت طیور، صنعت آبزیان، مکانیسم‌های عملکرد، ملاحظات ایمنی و نتیجه‌گیری کلی خواهد بود.

کورکومین در صنعت طیور:

• تأثیر بر عملکرد رشد:

مطالعات متعددی به بررسی اثرات افزودن کورکومین و زردچوبه به خوراک بر پارامترهای کلیدی رشد در جوجه‌های گوشتی، مرغ‌های تخمگذار و سایر گونه‌های طیور پرداخته‌اند.

یک متا آنالیز از 28 مطالعه منتشر شده بین سال‌های 2013 و 2025 نشان می‌دهد که افزودن کورکومین به خوراک جوجه‌های گوشتی به طور قابل توجهی باعث افزایش وزن روزانه و کاهش ضریب تبدیل خوراک (FCR) شده است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که کورکومین می‌تواند به عنوان یک محرک رشد طبیعی عمل کرده و کارایی خوراک را در جوجه‌های گوشتی بهبود بخشد. این متا آنالیز نشان داد که بهترین اثرات بر افزایش وزن روزانه با دوزهای پایین (≤200 میلی‌گرم در کیلوگرم خوراک) و دوره‌های مصرف طولانی‌تر (>21 روز) حاصل شده است. بهترین ضریب تبدیل خوراک نیز با دوزهای پایین (≤200 میلی‌گرم در کیلوگرم خوراک) مشاهده شده است. این نتایج قوی که در چندین مطالعه مستقل به دست آمده‌اند، پتانسیل کورکومین را به عنوان یک بهبوددهنده رشد در جوجه‌های گوشتی به طور جدی تأیید می‌کنند (1). به نظر می‌رسد که پتانسیل کورکومین در بهبود جذب مواد مغذی می‌تواند عامل مؤثری در بهبود ضریب تبدیل خوراک باشد (2).

یک مقاله مروری دیگر اشاره می‌کند که زردچوبه به طور گسترده‌ای در رژیم غذایی طیور به عنوان جایگزین طبیعی آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده شده و در چندین مطالعه منجر به عملکرد رشد قابل توجهی شده است (3). بینش: استفاده گسترده از زردچوبه، حاوی کورکومین، به عنوان یک محرک رشد، پتانسیل آن را در سیستم‌های تولید طیور بدون آنتی‌بیوتیک نشان می‌دهد. استدلال: استفاده تاریخی و رو به افزایش از زردچوبه نشان‌دهنده سودمندی آن از نظر تولیدکنندگان طیور است که اکنون توسط تحقیقات علمی پشتیبانی می‌شود. زردچوبه علاوه بر کورکومین، حاوی ترکیبات فعال زیستی دیگری نیز هست که ممکن است در اثرات مشاهده شده نقش داشته باشند.

تحقیقات بر روی جوجه‌های گوشتی تحت تنش حرارتی نشان داده است که استفاده از نانوذرات کورکومین (CurNPs) در خوراک به طور خطی باعث بهبود افزایش وزن و ضریب تبدیل خوراک شده است و بیشترین بهبود در دوز 400 میلی‌گرم در کیلوگرم مشاهده شده است (4). به نظر می‌رسد که فرمولاسیون نانوکورکومین، به ویژه در شرایط تنش‌زا مانند تنش حرارتی که در تولید طیور رایج است، کارایی آن را افزایش می‌دهد. چنین به نظر می رسد که استفاده از نانوتکنولوژی حلالیت و فراهمی زیستی کورکومین را بهبود می‌بخشد و منجر به جذب و استفاده بهتر آن توسط پرندگان می‌شوند. تنش حرارتی اغلب رشد را مختل می‌کند؛ نانوذرات کورکومین احتمالاً این اثر را با بهبود فراهمی زیستی و وضعیت آنتی‌اکسیدانی افزایش می‌دهند (4).

مطالعه‌ای بر روی جوجه‌های گوشتی نشان داد که افزودن کورکومین به خوراک به میزان 200 میلی‌گرم در کیلوگرم به طور قابل توجهی باعث بهبود وزن زنده و عملکرد خوراک در سن کشتار (42 روزگی) شده است. این توصیه دوز خاص، راهنمایی عملی برای استفاده از کورکومین در پرورش جوجه‌های گوشتی را ارائه می‌دهد. شناسایی دوزهای بهینه برای به حداکثر رساندن مزایا و در عین حال جلوگیری از اثرات منفی احتمالی یا هزینه‌های غیرضروری، بسیار مهم است. مطالعات مختلف، دوزهای بهینه متفاوتی را گزارش کرده‌اند (به عنوان مثال، در برخی مطالعات دوزهای پایین را پیشنهاد می‌کند (1)، در حالی که در برخی مطالعات به 200 میلی‌گرم در کیلوگرم اشاره دارد(2))، که بر نیاز به توصیه‌های خاص گونه و شرایط تأکید می‌کند.

آزمایشی که نقش محافظتی کورکومین را در جوجه‌های گوشتی در معرض حشره‌کش ایمیداکلوپرید بررسی کرد، نشان داد که افزودنی خوراک کورکومین به طور قابل توجهی باعث بهبود وزن نهایی بدن و افزایش کل وزن بدن شده و در عین حال مصرف خوراک و ضریب تبدیل خوراک را در مقایسه با پرندگان در معرض حشره‌کش کاهش داده است. به نظر می رسد که کورکومین ممکن است اثر محافظتی در برابر سموم محیطی داشته باشد که می‌توانند بر رشد طیور تأثیر منفی بگذارند. این اثر می‌تواند با خواص آنتی‌اکسیدانی و سم‌زدایی کورکومین مرتبط باشد. این یافته‌ها نقش گسترده‌تری برای کورکومین در حفظ سلامت و بهره‌وری طیور در محیط‌های بالقوه آلوده پیشنهاد می‌کنند.

جدول 1: تأثیر کورکومین بر عملکرد رشد در طیور

• اثرات آنتی‌اکسیدانی و کاهش استرس:

شواهد نشان می‌دهد که کورکومین در تقویت مکانیسم‌های دفاع آنتی‌اکسیدانی و کاهش انواع استرس‌ها در طیور، از جمله استرس حرارتی، استرس اکسیداتیو ناشی از عوامل مختلف (مانند تراکم بالای نگهداری، سموم) و سایر چالش‌های محیطی نقش دارد.

تحقیقات بر روی جوجه‌های گوشتی نشان داده است که افزودن کورکومین به خوراک باعث افزایش فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی سرم و کاهش MDA (نشانگر استرس اکسیداتیو) شده است. به نظر می رسد کورکومین به طور موثری آسیب اکسیداتیو را در طیور کاهش می‌دهد. این فعالیت آنتی‌اکسیدانی یک مکانیسم کلیدی در بسیاری از مزایای کورکومین است (9).

مطالعات بر روی جوجه‌های گوشتی تحت تنش حرارتی نشان داد که نانوذرات کورکومین با کاهش خطی سطح MDA سرم و افزایش سطح SOD، وضعیت ردوکس را بهبود بخشیدند. به نظر می‌رسد که فرمولاسیون نانوکورکومین به ویژه در مبارزه با آسیب اکسیداتیو ناشی از استرس حرارتی موثر است. بهبود فراهمی زیستی نانوذرات کورکومین احتمالاً در این اثر آنتی‌اکسیدانی بهبود یافته نقش دارد (4).

مصرف خوراکی کورکومین به طور قابل توجهی نشانگرهای استرس اکسیداتیو را در بافت‌های طحال جوجه‌های گوشتی در معرض ایمیداکلوپرید تعدیل کرده و باعث افزایش فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی و کاهش سطح MDA شده است. چنین بر می آید که کورکومین می‌تواند به محافظت از طیور در برابر استرس اکسیداتیو ناشی از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی کمک کند. این امر نقش کورکومین را در سم‌زدایی و حفظ سلامت سلولی تقویت می‌کند (6).

مطالعه‌ای بر روی جوجه‌های گوشتی در شرایط عادی نشان داده است که افزودن پودر زردچوبه منجر به افزایش ظرفیت آنتی‌اکسیدانی کل در سرم خون شده و نشان‌دهنده کاهش استرس اکسیداتیو کلی است. کورکومین حتی در غیاب استرسورهای خاص، می‌تواند به حفظ تعادل آنتی‌اکسیدانی سالم در طیور کمک کند. چنین بر می آید که کورکومین با از بین بردن رادیکال‌های آزاد، به جلوگیری از آسیب سلولی کمک می‌کند (10).

تحقیقات بر روی مرغ‌های تخمگذار که به مدت نه هفته در شرایط دمای بالا نگهداری شدند، نشان داد که افزودن خوراکی کورکومین باعث کاهش غلظت مالون‌دی‌آلدئید در کبد، قلب و ریه‌ها شده و نشان‌دهنده کاهش پراکسیداسیون لیپیدها و محافظت در برابر آسیب اکسیداتیو ناشی از گرما است.  مزایای آنتی‌اکسیدانی کورکومین به مرغ‌های تخمگذار نیز گسترش می‌یابد و می‌تواند به آن‌ها در مقابله با استرس حرارتی، یک چالش مهم در تولید تخم‌مرغ، به ویژه در مناطق گرم‌تر، کمک کند. با کاهش آسیب اکسیداتیو در اندام‌های حیاتی، کورکومین می‌تواند به حفظ سلامت و بهره‌وری مرغ‌های تخمگذار در شرایط استرس‌زا کمک کند (11).

• تأثیر بر ایمنی و مقاومت در برابر بیماری:

تحقیقات نشان می‌دهد که کورکومین و زردچوبه می‌توانند سیستم ایمنی طیور را تقویت کرده و مقاومت آن‌ها را در برابر عوامل بیماری‌زای مختلف، از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها، بهبود بخشند.

مطالعات بر روی جوجه‌های گوشتی تحت تنش حرارتی نشان داد که نانوذرات کورکومین به طور خطی سطح سرمی IgM، IgG و IgA را افزایش داده و نشان‌دهنده بهبود پاسخ ایمنی هومورال است. بینش: نانوفرمولاسیون کورکومین می‌تواند به طور موثری سیستم ایمنی مبتنی بر آنتی‌بادی را در طیور تقویت کرده و به طور بالقوه توانایی آن‌ها را در مبارزه با عفونت‌ها بهبود بخشد. استدلال: افزایش سطح ایمونوگلوبولین‌ها نشان‌دهنده پاسخ محافظتی قوی‌تر به عوامل بیماری‌زا است (4).

تحقیقات بر روی جوجه‌های گوشتی آلوده به Eimeria tenella، عامل ایجاد کننده کوکسیدیوز، نشان داد که مکمل‌سازی با کورکومین عملکرد رشد و شاخص ضد کوکسیدیوز را بهبود بخشیده و نشان‌دهنده اثرات سودمند در مدیریت این بیماری انگلی رایج در طیور است. بینش: کورکومین ممکن است دارای خواص ضد کوکسیدیوز باشد یا پاسخ ایمنی پرنده را به انگل تقویت کند. استدلال: این امر می‌تواند نیاز به داروهای ضد کوکسیدیوز سنتزی را کاهش داده و به تولید پایدارتر طیور کمک کند (12).

یک مطالعه در سال 2015 نشان داد که زردچوبه در برابر Ascaridia galli، یک نماتد روده‌ای رایج در مرغ‌ها، موثر بوده و به طور قابل توجهی طول و عرض کرم‌های بالغ موجود در دستگاه گوارش مرغ‌های آلوده را کاهش داده است. بینش: زردچوبه و در نتیجه کورکومین ممکن است دارای خواص ضد کرم باشد و یک جایگزین طبیعی برای کنترل انگل‌های داخلی در طیور ارائه دهد. استدلال: این امر می‌تواند منجر به بهبود سلامت روده و جذب مواد مغذی شود (2).

در جوجه‌های گوشتی در معرض ایمیداکلوپرید، مکمل‌سازی با کورکومین شاخص‌های خونی و درصد فاگوسیتوز را بهبود بخشید که نشان‌دهنده بهبود فعالیت سلول‌های ایمنی و پتانسیل بهتر برای پاکسازی عوامل بیماری‌زا است. بینش: کورکومین می‌تواند از عملکرد سیستم ایمنی حتی در حضور سموم محیطی حمایت کند. استدلال: بهبود فعالیت فاگوسیتیک نشان‌دهنده پاکسازی بهتر عوامل بیماری‌زا و بقایای سلولی است (6).

یک مقاله مروری تأکید می‌کند که مکمل‌سازی با زردچوبه گزارش شده است که پاسخ ایمنی کلی را در مرغ‌های تخمگذار بهبود می‌بخشد و به طور بالقوه بروز و شدت بیماری‌های عفونی را کاهش می‌دهد. بینش: اثرات تعدیل‌کننده سیستم ایمنی کورکومین در انواع مختلف طیور و مراحل تولید مفید است. استدلال: این امر نشان‌دهنده روند کلی بهبود ایمنی است که منجر به سلامت کلی بهتر و کاهش حساسیت به بیماری می‌شود (13).

• تأثیر بر سلامت روده و هضم:

تحقیقات نشان می‌دهد که کورکومین و زردچوبه می‌توانند بر ترکیب میکروبیوتای روده، مورفولوژی روده (ارتفاع پرزها، عمق کریپت‌ها) و جذب مواد مغذی در طیور تأثیر بگذارند.

مطالعات بر روی جوجه‌های گوشتی نشان داد که افزودن پودر زردچوبه به خوراک منجر به افزایش ارتفاع پرزهای روده و کاهش عمق کریپت‌ها در دوازدهه شده است. بینش: کورکومین می‌تواند ساختار روده کوچک را بهبود بخشد که برای جذب مواد مغذی بسیار مهم است. استدلال: پرزهای بلندتر سطح بیشتری برای جذب مواد مغذی از خوراک هضم شده فراهم می‌کنند (10).

تحقیقات بر روی جوجه‌های گوشتی نشان داد که مکمل‌سازی خوراک با کورکومین به میزان 200 میلی‌گرم در کیلوگرم به طور قابل توجهی ارتفاع پرزها را در دوازدهه، ژژونوم و ایلئوم افزایش داده و منجر به بهبود جذب مواد مغذی شده است. بینش: این امر بیشتر از اثرات مفید کورکومین بر مورفولوژی روده و استفاده از مواد مغذی در سراسر روده کوچک حمایت می‌کند. استدلال: جذب بهبود یافته مواد مغذی احتمالاً یک عامل کلیدی در بهبود عملکرد رشد مشاهده شده در طیور تغذیه شده با کورکومین است (5).

یک مقاله مروری اشاره می‌کند که زردچوبه توانایی تحریک سیستم گوارش و افزایش ترشح آنزیم‌های گوارشی روده‌ای مانند لیپازها، آمیلاز، تریپسین و کیموتریپسین را در طیور دارد. بینش: کورکومین ممکن است در بهبود هضم نقش داشته باشد و منجر به دسترسی بهتر مواد مغذی شود. استدلال: بهبود هضم می‌تواند مستقیماً بر رشد و سلامت کلی تأثیر بگذارد (3).

مطالعات بر روی جوجه‌های گوشتی تحت تنش حرارتی نشان داد که نانوذرات کورکومین منجر به افزایش خطی و درجه دو در ارتفاع پرزهای ایلئوم و افزایش خطی در نسبت ارتفاع پرز به عمق کریپت شده و نشان‌دهنده بهبود جذب مواد مغذی حتی در شرایط استرس است. بینش: به نظر می‌رسد که نانوذرات کورکومین حتی تحت استرس نیز تأثیر مثبتی بر ساختار روده دارند. استدلال: این امر نشان‌دهنده اثر محافظتی نانوذرات کورکومین بر پوشش روده در طول استرس است (4).

تحقیقات بر روی مرغ‌های تخمگذار نشان داد که مکمل‌سازی با کورکومین به طور قابل توجهی ترکیب میکروبیوتای روده را تغییر داده و باعث افزایش باکتری‌های مفید مانند لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم و کاهش باکتری‌های مضر مانند اشریشیا کلی و سالمونلا شده است. بینش: کورکومین می‌تواند تعادل میکروبی سالم‌تری را در روده طیور ایجاد کند که برای سلامت کلی، ایمنی و هضم ضروری است. استدلال: یک میکروبیوم متعادل روده نقش مهمی در جلوگیری از کلونیزاسیون عوامل بیماری‌زا و حمایت از تخمیر کارآمد مواد مغذی دارد (7).

• تأثیر بر کیفیت گوشت و تخم‌مرغ:

شواهد نشان می‌دهد که کورکومین و زردچوبه می‌توانند بر ویژگی‌های کیفی گوشت و تخم‌مرغ طیور، از جمله پایداری آنتی‌اکسیدانی، رنگ، بافت و ترکیب تغذیه‌ای تأثیر بگذارند.

تحقیقات بر روی جوجه‌های گوشتی نشان داده است که مکمل‌سازی خوراک با کورکومین باعث افزایش بازده لاشه و بهبود رنگ گوشت (مقادیر L*، a* و b*) شده و در عین حال افت پخت و میزان چربی و MDA در گوشت را کاهش داده است. بینش: کورکومین می‌تواند کیفیت و ارزش بازار گوشت جوجه‌های گوشتی را بهبود بخشد. استدلال: کاهش میزان چربی و بهبود رنگ از ویژگی‌های مطلوب برای مصرف‌کنندگان است (9).

مطالعه‌ای نشان داد که کورکومین کیفیت گوشت و پایداری اکسیدانی عضله سینه در جوجه‌های گوشتی را بهبود بخشیده و به عنوان یک آنتی‌اکسیدان طبیعی در گوشت عمل می‌کند. بینش: خواص آنتی‌اکسیدانی کورکومین می‌تواند به حفظ کیفیت و جلوگیری از فساد گوشت طیور در طول نگهداری کمک کند. استدلال: این امر برای جلوگیری از فساد و حفظ ارزش غذایی مهم است (14).

همان مطالعه همچنین گزارش داد که کورکومین میزان MDA در گوشت را کاهش داده و نشان‌دهنده کاهش بیشتر پراکسیداسیون لیپیدها و بهبود کیفیت گوشت است. بینش: با مهار پراکسیداسیون لیپیدها، کورکومین به حفظ یکپارچگی و تازگی گوشت کمک می‌کند. استدلال: MDA یک شاخص کلیدی آسیب لیپیدی است و کاهش آن نشان‌دهنده اثر محافظتی است (9).

تحقیقات بر روی مرغ‌های تخمگذار نشان داد که مکمل‌سازی با زردچوبه به طور وابسته به دوز، تولید تخم‌مرغ، ضریب تبدیل خوراک، استحکام پوسته تخم‌مرغ و ضخامت پوسته را بهبود بخشیده و همراه با افزایش قابل توجه در قابلیت آنتی‌اکسیدانی، هورمون‌های تولید مثل و پارامترهای ایمنی بوده است. بینش: کورکومین می‌تواند به طور مثبت بر عملکرد تولید مثل و کیفیت تخم‌مرغ در مرغ‌های تخمگذار تأثیر بگذارد. استدلال: بهبود استحکام و ضخامت پوسته تخم‌مرغ برای کاهش شکستگی و خسارات اقتصادی بسیار مهم است (2).

مطالعه‌ای نشان داد که مکمل‌سازی با کورکومین به میزان 200 میلی‌گرم در کیلوگرم می‌تواند منجر به بهبود قابل توجهی در پارامترهای کیفیت تخم‌مرغ مانند ارتفاع آلبومین، رنگ زرده، واحد هاو و ضخامت پوسته شود. بینش: دوزهای خاص کورکومین می‌توانند اثرات هدفمندی بر پارامترهای کیفیت تخم‌مرغ داشته باشند. استدلال: این امر اهمیت توصیه‌های دوز دقیق را نشان می‌دهد (8).

منابع:

1. (PDF) Meta-Analysis of Dietary Curcumin Supplementation in Broiler Chickens: Growth Performance, Antioxidant Status, Intestinal Morphology, and Meat Quality – ResearchGate, accessed April 20, 2025, https://www.researchgate.net/publication/390731683_Meta-Analysis_of_Dietary_Curcumin_Supplementation_in_Broiler_Chickens_Growth_Performance_Antioxidant_Status_Intestinal_Morphology_and_Meat_Quality
2. Giving Curcumin to Chickens: Research, Dosage and Benefits – Poultry DVM, accessed April 20, 2025, https://www.poultrydvm.com/supplement/turmeric
3. Turmeric (Curcuma Longa): An Underutilized Phytogenic Additive in Poultry Nutrition, accessed April 20, 2025, https://www.researchgate.net/publication/322928876_Turmeric_Curcuma_Longa_An_Underutilized_Phytogenic_Additive_in_Poultry_Nutrition
4. Dietary incorporation of biological curcumin nanoparticles improved …, accessed April 20, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11760303/
5. Effect of Dietary Supplementation of Curcumin on Growth Performance, Intestinal Morphology and Nutrients Utilization of Broiler Chicks – J-Stage, accessed April 20, 2025, https://www.jstage.jst.go.jp/article/jpsa/50/1/50_0120065/_article
6. Dietary Curcumin Modulating Effect on Performance, Antioxidant Status, and Immune-Related Response of Broiler Chickens Exposed to Imidacloprid Insecticide – MDPI, accessed April 20, 2025, https://www.mdpi.com/2076-2615/13/23/3650
7. Turmeric (Curcuma longa): an alternative to antibiotics in poultry nutrition – Oxford Academic, accessed April 20, 2025, https://academic.oup.com/tas/article/7/1/txad133/7456262
8. Dietary curcumin supplementation can enhance health and resistance to ammonia stress in the greater amberjack (Seriola dumerili) – Frontiers, accessed April 20, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/marine-science/articles/10.3389/fmars.2022.961783/full
9. Meta-Analysis of Dietary Curcumin Supplementation in Broiler …, accessed April 20, 2025, https://www.mdpi.com/2076-3921/14/4/460
10. Effect of Turmeric (Curcuma Longa) on Duodenal Structure in Broiler Chickens – SciELO, accessed April 20, 2025, https://www.scielo.br/j/rbca/a/bqswS6RsdZ8q4cFJWP4RPxf/
11. Effect of Dietary Curcumin on the Antioxidant Status of Laying Hens under High-Temperature Conditions – SciELO, accessed April 20, 2025, https://www.scielo.br/j/rbca/a/LNSmdcWKHkVfJ3Nr7Tn6pjc/
12. Curcumin Supplementation Improves Growth Performance and Anticoccidial Index by Improving the Antioxidant Capacity, Inhibiting Inflammatory Responses, and Maintaining Intestinal Barrier Function in Eimeria tenella-Infected Broilers – MDPI, accessed April 20, 2025, https://www.mdpi.com/2076-2615/14/8/1223
13. The use of Turmeric (Curcuma longa) in poultry feed | Request PDF – ResearchGate, accessed April 20, 2025, https://www.researchgate.net/publication/227912424_The_use_of_Turmeric_Curcuma_longa_in_poultry_feed
14. Effect of Various Levels of Dietary Curcumin on Meat Quality and Antioxidant Profile of Breast Muscle in Broilers | Journal of Agricultural and Food Chemistry – ACS Publications, accessed April 20, 2025, https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf505889b
15. Turmeric and black pepper in layers and broilers feeds – aviNews, accessed April 20, 2025, https://avinews.com/en/turmeric-and-black-pepper-in-layers-and-broilers-feeds/
16. Development and Pharmacokinetic Evaluation of a Curcumin Co-solvent Formulation, accessed April 20, 2025, https://ar.iiarjournals.org/content/33/10/4285
17. Enhancing the Bioavailability and Bioactivity of Curcumin for Disease Prevention and Treatment – MDPI, accessed April 20, 2025, https://www.mdpi.com/2076-3921/13/3/331